Èènlichkàitsillousjon
Es Gsprèuhch vom Hàini Habicht mit em Xaver Pèrthé.
Hàini Habicht: Waroum sàged dië, wo wànd, das me–n im Chindergaarte muës Schwyzertuutsch réde, me verwiri dië Ggvàtterlischuëler, wànn dië Goofe muësid Hoochtuutsch réde ? Ych wàiss vo–n ere Familje, dië hàt e Zyt lang im fèrne–n Oschte gglàbt, ound t'Éltere hànd es Chindermàitli vo déét aagstéllt. Déne iri Chind im Voorschouëlalter hànd bàidi Spraache ggrédt, Zurituutsch mit de–n Éltere, dië asiaatisch Spraach mit em Chindermàitli. Dië Chneupf héiged sofort t'Spraach ggwàchslet, wànn si mit de Mouëtter, ound grad droufabe mit em Chinderfreulàin ggschwàtzt hànd. Offebaar hànd dië Chlyne scho cheune dië zwoo Spraache ounderschàide.
Xaver Pèrthé: Daas tèurfti stime, myr sind èènlichi Fàll békannt. Nou hànd die Chind amig dië freumd Spraach vergàsse, wànn si nume i dère–n Oumgàbig gglàbt hànd, also dië àint Sprach nume pbrouhcht hànd.
H.H.: Gouët, vilicht hàt's neud grooss ggnutzt, aber èumel en Mischmasch hàts neud ggèè.
X.P.: Mischmasch gheuhrt me–n alerdings scho hut réde, Schwyzertuutsch wo doursétzt isch mit àiduutig Hoochtuutsche Freumdwèurter, wo gaar neud neuhtig wèèred. Grad létschti han i en Rédner in ere Joubilèèoumsaasprach "damaals" àis oum's ander Maal gheuhre widerhole.
H.H.: Waas hétt er souscht séle sàge ?
X.P.: Zoum Byspyl "sàb Maal", "synerzyt", oder ganz àifach "doo". Aber aw "Schlusselbluëmli" statt "Hàndscheli", "Sàidelbascht" statt "Zylander" gheuhrt me méé wéder neuhd, ound Éérezàicheli kànnt à niëmer méé.
H.H.:Daa chèèm ych à na i Verlàgehàit. Neuïme hàsch scho ràcht, es isch schaad, wànn so scheuhni alti Wèurter àifach verschwinded. Aber ànderet sych e Spraach, glych wéli, neud àinewààg mit de Zyt. So réded alti Luut, wo sit màngem Jaarzàànt im Oussland gglàbt hànd, màngmaal fur euïsi Oore es vilicht hàimeligs aber doch altmoodisches Zurituutsch.
X.P.: Daas stimt, isch aber neud 's glych wië wànn euïsi àigne Chind im àigne Kantoon en groosse Tàil vo–n euïser Spraach dour hoochtuutschi Ouhsdruck ersétzed, wo myr vilicht scheuhneri oder tràffenderi ja hétted, èumel dèrig wo zou euïsem Zurituutsch gheuhred, ganz apgséé devoo, das dèè Mischmasch neud dour Isolazjon oder dour orgaanischi Entwicklig, sondern dour ousinigi Réglemàntiërig entstaat.
H.H.: Daas luuchtet mer y. Aber hàsch neud vorig euppis vo Èènlichkàit ggsàit ?
X.P.: Gouët, das t'mi draa maansch, a dië Èènlichkàitsilousjon. Vilicht magsch di psine–n a dyni Schouëlzyt. Màngmaal chounnt doch i verschidene Fàcher 's glych Théémaa voor. Daas isch an sych ja gouët, so léért me–n en Gàgestand vo verschidene Syte kàne. Aber zoum ouf p'Pruëffig léére, empfillt sych daas Théémaa i jédem Fach séparaat ound fur sych z'léére, wàg de–r Èènlichkàitsilousjon. Dië macht ébe, das's àim voorchounnt, me wussi's ja scho, ébe zoum Byschpyl vom andere Fach hèèr, aber soo cha me–n euppe gràssli–ch inegghéje.
H.H.: Ahaa, dou wottsch sàge, euppis wo–n àis vom Standard kànnt, gàlti neud aw fur p'Mouëtterspraach ?
X.P.: Prèzys; ound oumgchéért. Séigs jétz t'Wortstélig, de–r Ounderschyd vo Soubjounktyv ound Kondizjonaal, es Impèrfàkt, Fléktiërig vo de Zaalwèurter àis bis druu, ganz z'schwyge vom Wortschatz.
H.H.: Aber soo im Détail brouhched s' doch daas i de Ggvàtti nanig z'cheune.
X.P.: Oum so ggfèuhrlicher sind Fèèler, wo me–n i dèm Alter aatrèniërt, séigs jétz i Schwyzertuutsch oder Hoochtuutsch. Es isch ébe–n aw àifacher, euppis vo Aafang aa richtig z'léére, als muëse hinedry Fèèler ouhsmèrze.