Chrafft dour Freuïd ?
Es Gschprèuhch zwuschet em Hàini Habicht, em Reubi Raab, em Èrnscht Skrotas ound em Schangli Schildchrott.
Hàini Habicht: Dou, Èrnscht, daa isch doch e Sportlééreri ouf t'Idéé choo, fur kèurperlichi Ertuchtigoung go wèrbe mit dèm Sprouch: „Chrafft dour Freuïd“. Dèè Sprouch hàt si natuurli muëse zrouggnèè, will daas en Naazisprouch isch. Jétz findt de Reubi daas làtz. Deby isch doch klaar, das soo euppis neud gaat.
Reubi Raab: Ych find àifach, myr hànd doch Rédéfréihàit i de Schwyz !
Èrnscht Skrotas: Myr hànd Rédéfréihàit, aber hàisst daas, das jédi Pèrsoon i jédere Sitouazjon tèurff sàge, grad was ere dour de Chopf gaat ? Oder git's Ouhsnaame ?
H.H.: Natuurli git's Ouhsnaame. Woo chèème mer daa hy, wànn àifach rucksichtsloos gschwàtzt wuur ?
R.R.: Also, es isch scho soo, verluumde zoum Byspyl gaat neuhd, wàg ere Verluumdig cha–n eupper gstraafft wèrde.
Schangli Schildchrott: Me tèurff neud luuge, me tèurff niëmer bélàidige, me tèurff neud „Nééger“ oder „Freuïlàin“ sàge, me mouës àifach ouhfpasse, was me sàit.
R.R.: Daas chounnt doch droufaa. Luuge séll me ja scho neuhd, aber wànn zoum Byschpyl eupper de Tokter frèuhget, eub de Hèr Bunzli syn Pazjànt séig, oder was sàbem fèèli, so mouës de Tokter sogaar luuge.
E.S.: Myr isch jétz nanig klaar worde, eub me dèè Sprouch: „Chrafft dour Freuïd“ tèurffi fur Wèrbézwàck brouhche. Sétted mer daa neud e chli langsam voorgaa ? Zoum Byschpyl frèuhge, waas a dèm Sprouch alefalls neud gouët isch.
H.H.: Ych màinti, daas wèèr doch klaar: De Geubbels hàt dèè Sprouch pbrouhcht zoum dië Tuutsche dezouë bringe, ire Kèurper stèèle.
E.S.: Daas verstaa–n i nanig ggnouëg. Isch es dànn schlàcht, wà me de Kéurper stèèlt ? Schlaat neud de Boundesraat voor, me séll sych méé béwége, ound im Tram hàissts aw, me séll doch e Stazjoon fruëner ouhsstyge–n ound lawffe ?
H.H.: Daas isch aber neud 's glych, de Geubbels hàt daas wéle zoum dië Tuutsche–n als Ubermàntsche cheune hèrestéle, wàg em Hitler sym Rassewaan, ound de Boundesraat empfillts wàg de Gsoundhàit.
R.R.: Aw em Geubbels isch es oum es gsounds Volch ggange, daas elàige isch màini neud nou schlàcht.
H.H.: aber … fur de Geubbels isch es doch aw na oum Chriëgsvoorbéràitig ggange !
E.S.: Hàisst daas dànn, das „Chrafft dour Freuïd“ tèurff ggsàit wèrde, jéé nachdèm, wië's ggmàint isch, waas es séll bézwàcke ?
R.R.: Ébe daas sàg ych !
H.H.: Nài, dèè Sprouch téurff me droum neud brouhche, wil en de Geubbels erfounde hàt im Raame vom ound fur de Nazjonaalsozjalismouss.
E.S.: Sovill ych wàiss, hàt de Joséf Geubbels séér vill grédt, nàmli–ch als Propaganda fur de Rassewaan mitsamt syne broutaale Konséquànze.
H.H.: Ébe mit déne Rèède hàt èr dië Naaziverbràche aaggràiset.
E.S.: Finded Yr aw, me muë–s ihnn in dèm Sinn als en Verbràcher aalouëge.
R.R.: Yverstande.
E.S.: Waas màined yr, hàts dànn in all déne Sàtz, wo–n er ousegglaa hàt, àinzig verbràcherischi Ouhsdruck, oder hàt er neud zwangsleuiffig muëse t'Alltaagsspraach brouhche ?
H.H.: Sàb schoo, aber wiso frèuhgsch daas ?
E.S.: Sétt me dànn gaar kài Ouhsdruck, gaar kài Wàndige brouhche, wo soo–n en Naaziverbràcher jéé gsàit hàt, ych màin' aw dèrig neuhd, wo–n ous em Zàmehang ouse ggrisse nuut beuhses a sych hànd ?
H.H.: Also, am liëbschte scho neuhd, mindischtes, wà me mèrkt, das so–n en Ouhsdrouck ous de Naazi–Chischte stammt. Daas findsch doch aw, Schangli ?
S.S.: also … me wàiss neud imer … daa chèèm me vilicht i Verlàgehàit, me cha doch neud ali dië Naazi–Wèurter kàne.
R.R.: De Schangli hàt ràcht. Ych sàg ja scho lang, wà me wyterfaart, an allem wo gsàit wirt go oumesouëche–n ound oumekrittle, eub èumel à jaa niëmer cheunnti verschnoupft wèrde, so chounnts na soo wyt, das niëmer méé si trowt, 's Mouhl ouhftouë.
H.H.: Also gouët, so Wèurter, wo me ne 's neud aagséét, das si aw in ere Geubbels–Propaganda voorchoo sind, dië mouë me tànk halt scho cheune brouhche.
E.S.: Mych tounkt, daa wèère mer àinig, en Ouhsdrouck, wo klaar ouf Rassewaan, ouf Naazi–Grèujel verwyst, sétt me neud verwànde. Jétz aber zrougg zou „Chrafft dour Freuïd“. Mych nimmt wounder, waas dèè Satz prèzys béduutet, jétz emaal ooni irgend en Zàmehang.
R.R.: Jaa … jétz emaal ganz allgémàin … das wàn àim euppis, e Tèuhtigkàit, Freuïd macht, das àim daas cha Chrafft gèè.
E.S.: Cheunntisch Dou, Hàini, Dyr vo soo euppisem es Byschpyl voorstéle ?
H.H.: Ych ? … also, ouf ere Wanderig, wànn i mi ouf 's Zyl freuje, en scheuhne Ouhssichtspounkt mit ere ggmuëtliche Bàiz, daas cha myr scho e chli Schwoung gèè.
S.S.: Bim mousiziëre, wànn àim e Mélody gfallt, so git me sych vilicht méé Muë zoum scheuhn spile, oder ?
E.S.: Also, ràin vo der Ouhssaag hèèr màini, „Chrafft dour Freuïd“ troucki euppis Richtigs ouhs, ound cheuni jé nach em Zàmehang aw ounverfàngli sy.
H.H.: Schoo, aber dèè Satz isch e dèèwààg békannt, ound ébe, das er vom Geubbels isch, das em àifach euppis schlàchts aahaftet.
R.R.: Also ych hétt nië euppis beuhses tdànkt, wànn i blos dië Wèrbig vo dère Sportlééreri gheuhrt hétt.
H.H.: Aber daas wàiss me doch !
S.S.: Àxgusi, wà–me séll sàge, wië 's bi àim isch, me wàiss vilicht neud emaal, das de Geubbels dèè Satz gsàit hàt, ound … vilicht, scho gaar neud, i wélem Zàmehang ?
E.S.: Falls i richtig oriàntiërt bi, so isch de Geubbels em Hitler syn Propagandaschéff gsy ound hàt er fur dië Verbràche ggrédt, isch er deby aber neud euppe bleuhd gsy, sondern spraachlich fur en Propagnda–Zwàck sogaar séér bégabt.
H.H.: Droum isch er ja ébe so ggfèuhrli worde !
E.S.: Dànn mouë–n i aber aw aanèè, das ihmm vill prègnanti Sàtz gglounge sind, ound vo déne waarschynli–ch en Aazaal, wo ousser em Zàmehang nuut beuhses erchàne leund. Tèurff me wàge dèm dië ali nume brouhche ?
R.R.: Daas giëng goppel z'wyt, daas fuërti schliëssli zou me Rédéverbot ! Ound Rédéfréihàit isch fur mych es heuhchs Gouët, tiràkt e Verouhssétzig fur e Démokraty.
H.H.: Ych bégryffe, das hut vili Luut nume vill wussed uber t'Naazizyt ound ene vilicht de Name Geubbels neud vill sàit, aber es git aw Luut, déne touët's halt wéé, séér wéé, wànn si wàg dèrige Spruch a dië Noot vo doozmaal ggmaant wèrded, wànn si muënd féschtstéle, wië t'Luut e dèèwààg gédankeloos réded.
E.S.: Wàn i-ch euïsi Diskoussjon richtig verstaa, so gits àinersyts Luut, wo vo me gédankeloose–n Oumgang mit dèrige Schlagwèurter empfindtli verlétzt wèrded. Es hàisst ja aw, im Houhs vom Ghànkte séll me neud vom Strick réde. Ouf der andere Syte gits aber aw Luut, fur dië wèèr es Tabou fur jéde Sprouch, wo i verbràcherische Rèède pbrouhcht worde–n isch, en oungéràchti Yschrànkig vo de Rédéfréihàit. – Myr hànd halt wider emaal kài àifachi Antwort ouf e komplàxi Fraag gfounde.
S.S.: Cha me neud sàge, me tuëg dèm Geubbels aw z'vill Éér aa, wà me–n imer draa erineret, das èr so … so prègnanti Sàtz … èm … erfounde hàt ?