Page Title: Essay, Streitgespräch über den Zusammenhang von Grammatik und Mentalität auf Zürichdeutsch. Essay auf Züritüütsch, Zurituutsch, Zürich–Deutsch zoum herunterladen für MP3 Player, IPod. Zürichdeutsch ist ein Schweizer Dialekt im Alemannischen (Süddeutschen) Sprachraum.,
URL: http://www.pro–zurituutsch.ch/PodCast/Gramatik + http://www.pro–zurituutsch.ch/uploads/PodCast/Gramatik.mp3,
Description: Essays, Glossen und Streitgespräche, Gedichte und Geschichten der Stiftung zur Förderung Zürichdeutscher Literatur auf Zürichdeutsch. Informationen zu Themen wie Zürichdeutsch, Politik, Umwelt, etc. auf Züritüütsch. Zürichdeutsch ist ein Schweizer Dialekt im Alemannischen (Süddeutschen) Sprachraum.,
Em Tàll syni Gramatik ?
Es Gsprèuhch zwusche–t em Chäschpi Cheuïzli ound de Héli Habicht.
Chàschpi Cheuïzli: Wàn i mer euïsi Tuutsch–schwyzerischi Gramatik aalouëge, so chounnt si mer voor als em Wilhélm Tàll syni Gramatik. Héli Habicht: De Tàll hàt doch kà Gramatik gschribe ! Wië hétt er à cheune ? schliëssli sàit me–r euïs, es héb en gaar nië ggèè, dèè séig blos e Saag. Chàschpi: Blos e Saag ? Blos ? Isch dànn in ere Saag, i me Muutoss neud e gàischtigi Chraft, vo déne–n Àigeschafte, wo t’Màntalitèèt prèèged vo déne Luut, wo de Muutoss fur si na làbig isch ? Ound das me dië Saag abetouët, spricht neud grad daas defuur, das si na làbt ? Héli: Was séled daas fur Àigeschafte sy ? Chàschpi: Zwoo Àigeschafte schrybt me nametli–ch em Tàll zouë: Fréihàitsliëbi ound Prèzisjon. De–r Eupfelschouss staat fur Prèzisjon, daa gits neud vill z’erchlèère. Fur Schwyzer Qualitèèt, ound ggmàint gsy isch Schwyzer Prèzisjon mit de–n Ouhre, mit de Punktlichkàit, fur Schwyzer Qualitèèt, isch lang t’Armbrouscht als Maarggezàiche gstande. Wà mer verglyched, wirt Schwyzer Prèzisjon gèrn ounderschide vo Tuutscher Grundtlichkàit. Héli: Hut muë mer doch kà Veugt abeschuusse.Was dou mit Fréihàit màinsch, mouësch scho tuutlicher sàge. Chàschpi: Dië àinte wànd kài freumdi Richter, anderi bélàchled de Kanteuhnligàischt, jédi Ggmàind pstimt ire Stuurfouëss sàlber, Bèèrn séll neud z’vill dryréde, Brussel scho gaar neuhd. Zour Naazizyt isch en Boundesraat popoulèèr worde mit sym Sprouch, myr Schwyzer geungid neud go walfaarte (nach Bèrlyn). Fréihàitsliëbi verstaa–n i–ch als de Wile, sàlber z’pstime, waas ràcht ound Ounràcht isch, sàlber sym Làbe de Sinn z’gèè. Wàn i mer ’s soo uberlégge, tounkt’s mi, Prèzisjon ound Fréihàit séiged Zyl oder Àigeschafte, wo dië Schwyzer Màntalitèèt prèèged, oder z’mindscht langi Zyt prèègt hànd. Héli: Dou gheuhrsch offebaar zou déne, wo t’Schwyz wànd als Sonderfall apschotte. Chàschpi: Wànn ound woo dië Zyl gouët oder schlàcht wèèred, mit dère Fraag wott i mer jétz p’Finger neud verbràne. Héli: Aber waas séll Schwyzer Màntalitèèt mit euïser Gramatik, uberhawpt mit euïser Spraach z’touë haa ? Wië séll sych Fréihàit ound Prèzisjon i de Gramatik cheune zàige ? Chàschpi: Ych tànke, béédne ggmàinsam isch de Zwyfel. De Zwyfel im Sinn vom Descartes: cogito ergo sum, was so vill hàisst wië, ’s àinzig wo–n i sicher wàiss, isch de Zwyfel. Neud was myr en Awtoritèèt sàit, neud was vom Himel obenabe ggsàit wirt isch sicher, àinzig sicher fur mych isch, das i zwyfle. Daas hàisst aw, das ych ales éxakt mouës sàlber oundersouëche. Soo choum i zour Idéé, euïsi Gramatik wèèr psounders ggàignet, zoum Zwyfel, zoum Vermouëtig, ouhstroucke. Héli: Daa bin i–ch aber gspannt, wië dou ouf soo euppis chounnsch. Chàschpi: Màngmaal wirt euppis tuutlicher bi me Verglych, ound am nèuhchschte lyt de Verglych mit euïse Naachbere, wo–n e Spraach réded, wo mit euïsere verwandt isch. Louëge mer also, eub ’s en Ounderschyd zwusche de Tuutsch–Schwyzer ound de Tuutsche gèèb pounkto Màntalitèèt, ound eub sych daas i de Gramatik ouhstroucki. Wànn ych Tuutsche bim réde zouëlose, fallt mer ouhf, das si fascht imer ganz vo–n irem Standpounkt uberzuugt schyned, wogàge–n euïsi Kompatriote–n ééner em Zwyfel es Ràcht yrouhmed. Wàn i daa druber naatànke, so chounnt mer in Sinn, das de Heinrich Mann es Bouëch gschribe hàt mit em Titel „der Untertan“, ound das aw anderi Tuutschi ire Landsluut e starchi Awtoritèètsgleuïbi bézuugt hànd. Vo Tuutscher Grundtlichkàit ha–n i scho ggrédt. Mych nimmt ’s wounder, eub sych dèrig Ounderschyd aw in euïsere Spraach zàigid. Héli: Sind daas neud e chli Gglischéé ? Aber réd nou wyter. Chàschpi: G’Gramatik vo–n euïser Spraach, (scho lang kà ràini Pouhrespraach méé) ounderschàidet sych i verschidener Béziëig vo de Hoochtuutsche, am màischte–n allwààg i de Vèrbe. Wàret im Hoochtuutsche t’Vèrbforme hawptsàchli–ch ouhstroucked, eub e Handlig i de Gàgewaart, Vergangehàit oder Zouëkoumft passiërt, hà myr kà psounderi Forme fur Vergangehàit ound Zouëkoumft. De Tuutsché Satz: „Oswald wird vor Gericht luugen“ hàisst, das de sàb Oswald i de kumftige Ggrichtsverhandlig luugt, daa draa gits kàn Zwyfel. Sàit en Zurcher: „De–r Oswald wirt luuge vor Ggricht“ sàit er demit, vermouëtli luugi de–r Oswald vor Ggricht, schluusst aber t’Muglichkàit neud ouhs, das er t’Waret – sàgi oder sàiti – wéles isch jétz daa ’s koràkt Wort ? Héli: Wottsch dànn sàge, myr Àiggénosse làbid blos i de Gàgewaart ? Chàschpi: Es wèèr intràssant, wië myr bim réde tuutli mache cheund, zou wélem Zytpounkt euppis passiërt isch oder na passiërt, ound eub daas euppis mit Prèzisjon z’touë hég, aber fur daas muësste mer na ééwig lang réde. Myr gaat’s jétz droum , ouf dië Vèrbforme hyzwyse, mit déne myr ouhstroucked, eub t’Handlig waarschynli–ch oder nou mugli–ch isch (wië–n im Soubjounktyv), ound eub si ounwaarschynli–ch oder ounwurkli–ch isch (wië–n im Kondizjonaal). Héli: Wië màinsch daas. Chasch neud es paar Byschpyl gèè ? Chàschpi: Myr brouhched de Soubjounktyv huuffig i de–r indiràkte Rèèd. I dère sàit en Tuutsche: „Anna sagt, dass sie heute komme“ oder „Anna sagt, sie werde heute kommen.“ Es isch i bééde Fàll en Ouhssaag, knapp ound klaar, wo kàn Platz fur Zwyfel laat. De Zurcher hàt daa méé Muglichkàite: „T’Anna hàt ggsàit, das si hut chounnt“ màint, wànn si daas sàit, so chounnt si aw. „T’Anna sàit, si cheumi hut.“ béduutet, das dië Anna daas zwaar sàit, das me–n aber zéérscht muës louëge, eub si dànn aw wurkli cheumi. Glawbt de Zurcher dère–n Anna kàs Wort, so brouhcht er de Kondizjonal: „Dië Anna isch kàni wo chèèm, ound wànn si ’s na sàiti.“ En Tuutsche, wo neud e gfuurchig oumstàndtlichi Konschtroukzjon brouhche wétt, muësst allwààg sàge: „Diese Anna würde nicht einmal kommen, wenn sie das versprochen hätte.“ Héli: De Kondizjonal brouhche mer ounder anderem aw zoum heufli sy. Chàschpi: Daas stimt. Dèèwààg cheu mer e Pstélig ouhfgèè: „Ych nèèm na en Kafi“ ound es isch neud emaal neuhtig, z’ergànze: „wànn Si wétted so frundtli sy, myr àine z’bringe.“ Wànn ’s di–ch intràssiërt, brouhchsch nou–r im Viktor Schobinger synere Zurituutsche Gramatik naazlàse. Déét findsch aw intràssanti Bémèrkige zoum Zurcherische Wortschatz. Im Verglych zoum Tuutsche brouhchid myr liëber es Vèrb a Stéll vo me–n apstrakte Bégriff, also statt „bei der Schneeschmelze“ „wànn ’s tawet“, ound myr séiged konkréét, wo ’s ouf Tuutsch apschtrakt zouëgaat, wië zoum Byschpyl: „Man muss ihm endlich die Meinung sagen !“ teuhnt bi–n euïs: „Me mouë–n em emaal zàige, woo de Baartli de Moscht holt !“ Héli: Waas wotsch demit sàge ? Chàschpi: Ych màine, apschtrakts Tànke séig oumfassender als konkrééts ound passi ééner zour Grundtlichkàit, konkrééts Tànke wider geung ééner zàme mit Prèzisjon. Héli: Daas mag ja sy. Aber wànn t’scho phawptisch, dië Tuutsche séiged awtoritèètsgleuïbiger, myr Àidgénosse ééner fréihàitsliëbend, so mouësch doch aw p’Béféélsforme–n aalouëge. Chàschpi: Prèzys. Daa fallt mer ouhf, das myr hèèrwèrts vom Rhy de–r Impératyv scho kàned ound aw brouhched, zoum Byspyl: „Haw’s in Chubel“, das mer aber Konschtroukzioone hànd, zoum en Béfèèl cheune mildere–n oder verschèrffe. Wo–n en Tuutsche sàge cha: „Geh !“ oder „raus !“, hàisst’s bi–n euïs aw: „mach, dass t’fourtchounnsch !“ oder „mouë–n i der zàige, wo de Zimermaa ’s Loch ggmacht hàt ?“. Wo de Tuutsché sàit: „Luug mich nicht an !“oder „Du sollst mich nicht belügen.“ hàt en Zurcher e ganzi Skaalaa zour Verfuëgig: Sàit er mit eme Làchle: „touë mi doch neud aaluuge“ oder „mouësch mi neud aaluuge“, so isch ééner e mildi Ouhfforderig z’gheuhre, als wànn ‘s bi me Béfèèl ébe hàisst: „luug mi neud aa !“ Na schèrffer wirts mit énèrgischem: „jétz touë mi neud aaluuge“ oder „Dou hàsch mi ’s létscht Maal aaggloge !“. Wo ’s ànet em Rhy hàisst: „Ihr müsst nun schlafen !“ oder „schlaft jétzt !“ cha me bi–n euïs aw na gheuhre: „Jétz wirt pfouhset !“ aber aw „Ych wott kàs Muxli méé gheuhre !“ Es gséét soo ouhs, das euïsi Spraach bim béféle méé Apstouhffige héig zwusche séér scharffe–n ound ééner milde Béfèèlsforme, als im Hoochtuutsche. Héli: Daas chasch mira bringe fur p’Prèzisjon. Mych intràssiërt aber i dèm Zàmehang dyni Phawptig, myr séiged neud e so awtoritèètsgleuïbig. Chàschpi: Tèurff me–n aanèè, das déét, wo béféle–n ound folge–n àinewààg erwaartet wirt, wéniger Oumstànd neuhtig séiged, als daa, wo jéde màint, èr séig ébe glych syn àigne Màischter ? Das grad daa verschideni Forme neuhtig séiged, zoum sych prèzyser cheune–n ouhstroucke ? En wytere–n Ounderschyd zour Tuutsche Spraach isch euïsi Voorliëbi zou Verchlynerigsforme, neud nou bi Soubschtantyv wië „em Schéffli sys Bureuhli“, nài aw bi Vèrbe wië „er hàt halt wider muëse cho komandiërele.“ Daas chasch emaal ouf Hoochtuutsch ubersétze. Héli: Ych verstaa was t’màinsch. Aber jétz fèèlt na de Wéssfall, wo–n euïs fèèlt. Chàschpi: Vilicht fèèlt er euïs gaar neud, èumel ych vermiss en neud. Sicher neud bi so Sàtz wië: „Wes Herrn ich bin, des Lied ich sing,“ oder „Da geht des Königs Schwert und seine Scheide.“ Héli: Daas fèènd ych jétz bilig, wàn t’deby an tuutsche–n Untertan tànksch. Myr sàged ja aw: „wië de Hèrr, soo isch’s Gschèèrr,“ ound de–r ander Sprouch cheu mer aw oumschrybe, mit Daatyv. Chàschpi: Ubrigens isch de Génityv nanig ganz ouhsgstorbe, aber wàn er voorchounnt, muësstisch waarschynli zéérscht i de Gramatik naalouëge, bis t’mèrktisch, wéle Fall daa isch. Wàn zoum Byspyl eupper kà Zyt hàt oder haa wott ound sàit: „ych ha neud de Zyt,“ so chounnt dië Formle de màischte-n ééner e chli altmoodisch voor, Oder tànksch dou deby an Wéssfall ? Oder wàn dyr es chàibe scheuhns Màitli oder en Houërebouëb bégàgnet ? Héli: Isch daas wurkli Génityv ? Chàschpi: Hoochtuutsch hiëssed dië Byspyl tànk: „Mir fehlt es an der Zeit,“ „ein Mädchen grösster Schönheit,“ ound „einer Hure Sohn.“ Héli: Dèrig Wàndige chèèmed allwààg de màischte–n Àiggénosse stinknoobel voor. Chàschpi: Statt: „Mached Si kà Oumstànd“ gheuhrt me–n euppe: „’S isch si neud de Wèrt“. Wië sàiti me daas ouf Hoochtuutsch mit em Génityv ?“ Héli: Sàg dou ’s. Chàschpi: Àcht: „Es lohnt sich der Mühe nicht.“ Im Alémannische chounnt de Wéssfall ubrigens déét voor, wo–n en dië Tuutsche chouhm wuured brouhche, bi soubschtantiviërte Vèrbe nàmli fur ’s Ggvàtterle: „mer mached Verbèrgis“ hàisst neud „Wir spielen (des) Versteckens“ sondern „Wir machen ein Versteckspiel“ oder „si hànd Teukterlis gspillt“ hàisst chouhm „Sie machten sich des Doktorspielens schouldig“. Héli: Sind daas neud àifach Diminoutyv ? Chàschpi: Nài, de Schobinger làitet dië Forme vom Génityv ap. Am éénschte–n empfindt me de Génityv hutzoutags … Héli: Isch daas aw en Wéssfall ? Chàschpi: Dou hàsch ràcht. Aber ych wott sàge, das myr de Génityv na bi Àigenàme–n am éénschte gheuhred. Ych ha zoum Byspyl en Vétter, dèè isch bi syner Gébourt ’s Hanse Hans Hansli gsy, also de Hansli vom Hans sym Hans. Héli: Me sàit aw: „oum ’s Gotts Wile“. Chàschpi: Aber scho bi „’s Pbosserte Houhs, ’s Grébels Land“ mouë–n i mi psine, eub neud Méérzaal ggmàint séig. Héli: Daas mag ja ganz intràssant sy, aber béwyse chasch demit nuut. Chàschpi: Béwyse neuhd, aber mych tounkt’s glych, das myr mit em Génityv ere Form ouhswyched, wo–n en Awtoritèèt ouhsdrouckt. Ouf waas wyched mer ouhs ? Zwoo Byspyl passed i myni Màinig: A Stéll vo „Die Ladung des Lasters“ sàged myr: „T’Ladig ouf em Laschtwage“ ound statt „Beim Toode des Grossvaters“ hàisst’s: „wo de Groossvatter gstorbe–n isch.“ Also si–mer i déne Fàll àinersyts e chli prèzyser, ouf de–r andere Syte schynt’s is ééner glych z’sy, wèr Hèrr uber euppisem isch. Héli: Dou glawbsch also, euïsi psoundere Vèrbforme Soubjounktyv ound Kondizjonal, euïsi mildere–n ound schèrffere Béféélsforme, euïsi vile Diminoutyv ound euïse spézjélé Oumgang mit em Wéssfall héig euppis z’touë mit Zwyfel an Awtoritèète, mit Zwyfel an apschtraktem ound a dèm, wo me neud sàlber oundersouëcht hàt, mit ere Nàigig zou konkréétem, mira zou prèzysem Ouhsdrouck ? Glawbsch dànn aw, wàge dère Màntalitèèt séiged myr Schwyzer dië màischt versicheret Nazjon ? Chàschpi: Vilicht aw daas. Aber àigetli bi–n i vo–n ere schèrzhafte–n Idéé zou–n es paar Gédanke choo, wo neud méé wànd sy, als en oberflàchlichi Bétrachtig. Das dië mugli–ch isch, verdanke mer em Rychtoum vo–n euïser Spraach. Héli: Dou bisch ja imer en Originéle gsy. Mych bringed dyni Gédanke–n aber ouf en anderi Idéé. Jétz sétted euïsi Schuëler nou na Hoochtuutsch tèurffe réde. Hétted dië neud méé devoo, wànn si zéérscht euïsi intràssante Muglichkàite kàne–n ound verstaa léértid, bévor si mit de Tuutsche Gramatik aafeund. A de–n Ounderschyd, bim Verglych chèmed s’ allwààg es tuuffers Spraachverstàndtnis uber, als wànn si zwaar probiëred, Zurcherisch mitenand z’réde, so gouët ’s ébe gaat ound ooni z’wusse wië ’s richtig giëng, ound dezouë es freumds Hoochtuutsch muëssted als dië „koràkti Spraach“ brouhche. Ych bi neud Lééreri vo Pbrouëff, aber ych cheunnt mer voorstéle, grad dèè Dourenand muës doch dië màischte verwire.