Integral
Es Gsprèuhch vom Hàini Habicht mit em Èrnscht Skrotas.
Hàini Habicht: I de Chindergèèrte isch de Dialàkt verbotte, ound es tèurff nou na Standarddeutsch gsproche wèrde. E soo staats im neuje Léérplaan.
Èrnscht Skrotas: Schynt's. Aber waroum aw ?
H.H.: Myr Tuutsch–Schwyzer muënd de–n Ousslànderchind iri Intégratjon erliëchtere. Daas verlangt scho nou de–r Aastand.
E.S.: Ych ha ggmàint, im Chindergaarte muësed dië Chneupf erzoge wèrde.
H.H.: Daas schoo.
E.S.: Waas stéllsch Dou Dyr ounder Erziëig voor ?
H.H.: Erziëig màint dèè Voorgang, wànn es Chind erzoge wirt, erzoge–n ouf pstimmti Zyl hy, wië das me t'Waret sàgi, Rucksicht nèèm ouf dië Nèuhchschte, tapfer, tuëchtig, heufli wèrdi.
E.S.: Es tounkt mi, das neud ali Luut dèrig Zyl glych ggwichtid. Isch es neud soo, das tàil Luut psounders Wèrt drouhf légged, das me–n ouhfrichtig isch, anderi wider, das me 's zou euppis bringt, na anderi, das me béschàide zfride–n isch ound aw emaal em Fride zliëb naagit, das me neud négatyv ouhffallt, am liëbschte gaar neud ouhffallt, wider anderi das me sych wéért gàge–n Ouràcht ound Ounderdruckig ? Wèr séll daa cheune–n entschàide ?
H.H.: Jaa, daas isch na hàikel. Erzië tuënd ja zéérscht emaal t'Éltere, dànn dië wo Pàdagoogik ggléért hànd, ych màin' i de Gvàtti ound i de Schouël, en ggwusse–n Yflouss hànd vermouëtli–ch aw dië Politiker ound i létschter Inschtanz dië Stimmbéràchtigte, wo Gsétz erleund ound aanàmed, jétz apgséé natuurli vo de Gspèuhnli, dië séled ja ébefalls en Yfloouss haa ouf t'Erziëig.
E.S.: Ych ha scho gheuhrt, das sych denaa Éltere Sorge mached wàge Léérpèrsoone, wo–n i pstimte–n éxtrééme Sàkte–n ound Partéje mit mached. Daas bringt mi–ch ouf de Gédanke, das t'Éltere am màischte sétted z'sàge haa pounkto Erziëigs'zyl, das aber de Staat muës en Raame gèè, wo neud tèurff uberschritte wèrde.
H.H.: Euppe soo ha–n i 's tdànkt.
E.S.: Dànn hàsch na ggsàit, i de Ggvàtti geung 's bi de–n Ousslànderchind um Intégrazjon ?
H.H.: Prèzys.
E.S.: Daas Wort gheuhrt me hut na vill. Waas stéllsch Dou Dyr ounder Intégrazjon voor ?
H.H.: Es gaat oum Ousslànder, wo–n i de Schwyz blybed. Si séled sych neud absondere sondern in euïsi Gséllschaft inechoo, wië séll i sàge, sych aapasse–n ound ouhfggnaa wèrde. Intégriëre isch aber neud 's glych wië assimiliëre. Daas wuur hàisse, glych wèrde wië Schwyzer.
E.S.: Ych mouës zouëgèè, das mer der Ounderschyd zwusche–t intégriëre–n ound assimiliëre neud ganz klaar isch. Ych gséé daa zwoo Fraage. Éérschtens, waas muënd Ousslànder bytrààge, zwàitens waas muë myr Schwyzer bytrààge zoum intégriëre rèspàktyvé assimiliëre ?
H.H.: T'Schwyz mouës waarschynli ééner zour Intégrazjon als zour Assimilazjon bytrààge. Ych tànke, das Ousslànder séled g'Glàgehàit haa, euïsi Spraach réde léére, das me si ouf euïsi Bruuch ound Sitte–n ouhfmèrksam macht, aw ouf g'Glàgehàite zoum zschlaag choo im Alltaag, oum de–r Oumgang mit Phèurde, dèrigs. Myr séled si aw an euïsem Làbe lo tàilnèè, vilicht i Veràin yfuëre. Wàn Ousslànder scho maal intégriërt sind, so muë myr allwààg nume vill dezouë touë, bis 's assimilisiërt sind.
E.S.: Wië staat's dànn mit em Bytraag vo–n Ousslàndere zoum sych intégriëre–n ound assimiliëre ?
H.H.: Waas Ousslànder muënd bytrààge zoum sych assimiliëre cha–n i–ch àifacher sàge. De Boundesraat nàmli hàt pbschlosse, das Ousslànder, wo sych wànd yburgere, muënd ài Landesspraach cheune, si muënd yverstande sy mit euïser Verfassig ound euïse Gsétz, nametli mit dèrige, wo–n in irer Hàimet anders sind, zoum Byspyl das bi–n euïs Éhé vo Minderjèuhrige verbotte sind, si muënd Euïsi Démokraty verstaa ound béfuurworte. Intégriëre gaat vermouëtli–ch i dië glych Richtig, wirt aber wéniger stràng sy. Si sétted womugli neud z'féscht ouhffale.
E.S.: Si muënd sicher mit euïs cheune réde.
H.H.: Daas isch klaar, ooni daas gaat's neuhd.
E.S.: Standardhochdeutsch oder hoochalémannisch ?
H.H.: Hoochtuutsch. Nou soo cheund s' Verbottstafle làse, Warnige zoum Byspyl vor élàktrischem Stroom oder ouf Bowstéle, si muësid en Hélm aalégge. Aw euïsi Zytige, dië wo uber lokaali, kantonaali ound Àiggéneussischi Aagglàgehàite prichted, cheund s' blos in ere Landesspraach làse.
E.S.: Daas isch sicher richtig. Wië staats dànn mit Zurituutsch ? Wànn jétz eupper Freumds ouf em Bow, in ere Wèrchstatt, denaa i me Bétryb schafft, isch er dànn neud e chli ouhsgschlosse, wànn dië andere nou hoochalémannisch schwàtzed ?
H.H.: Ahaa. De Poliër cha vilicht italjènisch, en Wèrchmàischter cha sych ouf hoochtuutsch ràcht gouët verstàndtli mache, vilicht neud imer so gèrn. Fur g'Kameraade cha's natuurli màngmaal muësam sy.
E.S.: Daas tounkt mi neud grad fèurderli fur en Intégrazjon. Ound wië staats mit eme freumdspraachige, wo neuï i g'Gvàtti chounnt ? Ych ha mer lo sàge, so–n en Goof stèuch gspàssig daa, wànn al'andere Zurchered oder Sanggallered oder wië grad imer.
H.H.: Droum ébe séled ali Hoochtuutsch réde. Àinewààg sind efàng méé Ousslànder mit ganz verschidene Spraache i de Gvàtti als Tuutschschwyzer.
E.S.: Dànn léért daas Geuhfli aber nië schwàtze wië myr ?
H.H.: Aha, jaa. Nachane i de Primaarschouël wirt àinewààg Standardhochdeutsch ounderrichtet.
E.S.: Wérded dànn dië sogénannte Secondi ound Seconde neud éérscht ràcht dezouë tribe, ounderenand Gruppli go bilde, sych vo–n euïse Chinde–n apschluusse.
H.H.: Wànn Du daas e soo sàisch, moll. Daa isch g'Gfaar àinewààg grooss, das dië mit de glyche Spraach sych finded ound stàndig ounderenand schwàtzed.
E.S.: Euïsi Goofe euppe neud aw ?
H.H.: Klaar. déne chasch doch neud béféle, das si Standardhochdeutsch réded ouf em Schouëlwààg, i de Fréizyt, sogaar neud emaal ouf em Phawseplatz.
E.S.: Béféle vilicht schoo.
H.H.: Daa hétt e Phawsenouhfsicht vill z'touë wànn si bi jédem hoochalémannische Wort wétt go yschryte.