Spraachverglych
Es Gsprèuhch zwuschet em E. Skrotas ound em Hàini Habicht.
E.Skrotas: I de Létschti wirt vill druber gstritte, eub Zurcherisch en àigeni Spraach oder en tuutsche Dialàkt séig. Wië tànksch dou druber, Hàini.
Hàini Habicht: Em Ggfuul naa tounkt mi Zurcherisch scho verschide vo Hoochtuutsch, jédefalls teuhnt 's cho ganz anderscht.
E.S.: Daas stimt. Spraache erchànnt me scho am Klang. Wàn i Franzoose, Italjèner ound éérscht ràcht Ànglander gheuhre–n ounderenand schwàtze, wàiss i sofort, wéli Spraach. Bi arabisch mèrk i wénigschtes, das daas neud hoochalémannisch isch. Aber aw e Bèrneri erchàn i–ch am Klang ound ounderschàide si vo–n ere Zurcheri scho nou vom lose. Git's àcht nàbscht em Klang na anderi Kritérje, ggwussi Àigeschafte vo–n ere Spraach, wo si vo andere Spraache–n ounderschàidet ?
H.H.: Wië wèèrs, wà mer zwoo Spraache verglychted, euppe Franzeusisch ound Italjènisch. So gsèèchte mer, woo t'Ounderschyd sind.
E.S.: Mer muënd scho chli wusse, ouf waas achte. Wèurter cheund zou pstimte Spraache gheuhre, g'Gramatik cha tupisch sy fur e Spraach, aw t'Satzstélig. Vilicht hàsch grad en àifache Satz paraat fur de–r Aafang ?
H.H.:Ych gib es Byspyl: – Franzeusisch: Le dimanche, normalement j' y vais à l'église. – Italjènisch: La domenica ci vado di solito in chiesa.
E.S.: Allgémàin hàisst's, Franzeusisch ound Italjènisch séiged zwoo verschideni Spraache, aber ousser–t em Klang sind sàmtlichi Wèurter i dym Byspyl stammverwandt mit zwoone Ouhsnaame: Franzeusisch hàisst's "normalement" ound "à l'(église)", Italjènisch "di solito" ound "in (chiesa)". G'Gramatik isch aw toupfeglych, bi de Satzstélig bi–n i neud sicher, eub dou si richtig gsàit hàsch.
H.H.: "dimanche" ound "domenica", ound na "église" ound "chiesa", teuhned dië neud aw verschide ?
E.S.: Beid sind stammverwandt; dië àinte làitet me hèr vom Latynische "dies dominica", dië andere vom Griëchische "ekklesia". Jétz nèèm mi aber de–r Ounderschyd wounder zwusche Hoochtuutsch ound Zurcherisch.
H.H.: Hoochtuutsch: Sonntags pflege ich zur Kirche zu gehen. Zurcherisch: Am Sounntig gang i–ch amigs i g'Chile. Bèrnisch: Am Soundi goo–n i–g awbe–n i g'Chuwche.
E.S.: T'Wèurter sind i déne dréi Sàtz èènli, lédiglich pflege chounnt i dère Béduutig i bééde Dialàkt neud voor, ound "gaa" vo "gehen" ound "Chile" vo "Kirche" ounderschàidet sych so gouët wië "vais–vado" ound "église –chiesa".
H.H.: Ubrigens louschtig, "Kirche" teuhnt fascht èènlicher wië "Chiesa" als wië Chile.
E.S.: Génityv gits neud im Hoochalémannische, also isch g'Gramatik ébefalls verschide; aw g'Konschtroukzjon mit amig oder awbe isch anderscht als dië mit pflege, ébeso zur Kirche sàged myr neud.
H.H.: Intràssant ! Hoochtuutsch ounderschàidet sych also vo Zurcherisch (ound Bèrnisch) pounkto Wortform, Wortschatz, Satzbow ound Gramatik sogar na stèrcher als Franzeusisch ound Italjènisch. Deby sàiti doch niëmer, dië séiged ài Spraach i zwoone verschidene Gstalte.
E.S.: Daas stimmt emaal fur àin willkurli–ch ouhsggwèèlte Satz. Wottsch dànn sàge, es stimi uberhawpt ? Cha me–r uberhawpt e dèèwààg béwyse, eub mer zwoo Spraache. ài Spraach i zwoo Gstalte, oder aber àini ound ire Dialàkt héiged ?
H.H.: Zoum en Antwort gèè, muësst i scho en àchte Tuutsche frèuhge, wië–n èr ubersétzti, zoum Byspyl was dou grad ggsàit hàsch. Aber dou hàsch scho ràcht, me cheunnt allwààg scho Tuutschi Sàtz finde, wo me chouhm Ounderschyd fèènd zou–n euïse Hoochalémannische.
E.S.: Hut wirt ja soo màngs mit Zaale béwise. Màinsch, es gèèbt e statistischi Métoode ?
H.H.: Ahaa, statistisch ? Also zéle, wiëvill Ounderschyd das 's git pounkto Gramatik, pounkto Satzbow, pounkto Klang ound pounkto Wortschatz ?
E.S.: Wië muësst me daas aagattige, zoum Byspyl pounkto Wortschatz ?
H.H.: Me muësst àinersyts i me Franzeusisch–Italjènische Wèurterbouëch ali stammverwandte ound ali verschidene Wèurter mit glycher Béduutig zéle ound dànn i me Hoochtuutsch–Zurcherische Wèurterbouëch ébefalls ound ouhsràchne, wiëvill Prozànt im àinte–n ound im andere Wèurterbouëch uberystimed ound wiëvill anderscht sind. Dànn wèèred aber Satzbow ound Gramatik nanig berucksichtiget.
E.S.: Ych ha na vo Gébrouhchsaalàitige–n ound èènlichem e Tabàle uber Sàtz ous dréi verschidene Sachgébiët zàmegstéllt ound bi Franzeusisch–Italiènisch18 neud stammverwandti Wèurter ound 9 maal verschidene Satzbow ggfounde, bi Hoochtuutsch–Zurcherisch 14 neud stammverwandti Wèurter ound 13 maal andere Satzbow. Natuurli isch daas kàn wusseschaftliche Béwys, heuhchschtes en éérschti Aanèuhcherig.
H.H.: Ych bi paff, das Hoochtuutsch vo Zurcherisch èènli verschide sy cheunnt wie Franzeusisch vo Italjènisch hétt i neud tdànkt.
E.S.: Daa chounnt mer euppis in Sinn. En Zytgnoss vom Aristoteles hàt es sorites–paradox ouhfgstéllt. Sorites chounnt vo Soros, Houhffe.Ych frèuhge dych: isch àis Wàizechorn en Houhffe ?
H.H.: Natuurli neuhd.
E.S.: Ound zwài Chèurner ?
H.H.: Aw neuhd.
E.S.: Soo gaat's imer wyter: dréi, feuïf, zàà, ound dou sàisch imer ?
H.H.: Nài
E.S.: Soo lang bis mouësch jaa sàge. Sàge mer bi touhsig Chèurner. I dèm Byspyl hàsch bi 999 na nài gsàit. Wië vili Chèurner mached also de–r Ounderschyd ouhs zwusche neud Houhffe ound Houhffe ?
H.H.: (lacht) àis Wàizechorn.
E.S.: Àis àinzigs Chèurnli ? bi dèm hàsch ja nài gsàit, ound jétz séll daas lange fur de–r Ounderschyd ? Daas ébe–n isch paradox.
H.H.: Me mouës sych ébe–n entschàide, neuïme–n e Grànze sétze.
E.S.: Mit dèm sàisch aber, das g'Grànze zwusche Spraach ound Dialàkt willkuurlich gsétzt wirt ound neud àifach ggèè isch. Daas isch ja glawb euïsi Fraag gsy, sind Hoohtuutsch ound Zurcherisch ài Sprach vo zwoo Gstalte oder zwoo Spraache ?
H.H.: Mych tounkt's, mer héiged kà béfridigendi Antwort ggfounde, wà me daas willkuurli cha pstime, soo wië 's àim ébe grad in Chraam passt.
E.S.: Aber àinewààg, uberlégg der, wië 's wèèr, wànn i Franzeusische Chindergèèrte nou na Italjènisch, oder oumgchéért in Italjènische Chindergèèrte nou na franzeusisch tèurfti ggrédt wèrde.
H.H.: Daas gèèbti grad e Révolouzjon ! I g'Gvàtterlischouël gheuhrt doch p'Mouëtterspraach. Myr muënd oumbédingt "Ja" stime fur dië Inizjatyve: "Ja zur Mundart im Kindergarten !