19. Histoorischi Zurcher Minjatouhr, 2. Tàil, Houhs zoum Ràch.
Diëthàlm: „Ych cha mer voorstéle, das denaa Furschte grad fur Vertrèuhg ooni dèrig Klawsle gèèrn vill méé zaltid.
Marx: „Soo entstaat ébe Koroupzjon. Ound dië wirfft es schlàchts Liëcht ouf ali Politiker, wo Seuldner vermittled, nametli, will séér vill Gàlt im Oumlawff isch. Daas git Nyd, ound grad àine wië de Hans Waldme wirt als Apzocker verschrye. Èr, wo mit praktisch ale béduutende Furschte verhandlet, wàltli–ch oder klérikaal, huuffig ubrigens in offizjélem Ouhftraag, stéckt natuurli–ch aschtronoomischi Soume–n y.“
Daa chounnt erquickt vo me Nickerli de Hàiri dezouë. Er hàt grad na de létscht Satz ouhfgschnappt ound màint: „Aber als Seuldnerfuërer isch er zouëverlèuhssig ggsy ound vo de Trouppe hàt er 's glych verlangt. Dèè Verraat vor 9 Jaare z'Novara hétti's ounder ihmm neud ggèè. Ounder ihmm hétted ali klaar ggwusst, das me sych mit soo euppisem nou sàlber schadt.
„Wië isch er so ggsy als Màntsch ?“ frèuhget de Diëthàlm „Me gheuhrt ja daa ganz verschides.“
Hàiri: „De Hans Waldme–n isch en Prachtskèrl ggsy. Grooss, wië sàlte–n àine, imer graadouhf, mit eme starche Baart, lang bis an Bouch abe, ound eme chrèftige Bass. Aw ir Ouhfrégig isch syni Stimm rouïg pblibe, aber wànn er so richtig ouhftrulet hàt, isch si àim dour March ound Bài ggange. Ound réde hàt er cheune, me hàt em 's gglawbt, ound chouhm àine hétt em cheune graadouse widerspràche, aw wànn er hinedry neud ales richtig ggfounde hàt.“
„Diëthàlm: „Ych ha ggheuhre sàge, wo de Muler Mèrz em Waldme neud erlawbt hàt, Wasser vom Mulibach i syn Fischwéjer go apgraabe, daa boutzt dèè de Muler obenabe–n ound wott en na vor Ggricht zitiëre.“
Hàiri: „Dank myr gaat sych de Hans mit em Mèrz wider go verseuhne. Ych ha–n em gouët zouëggrédt, de Hans psinnt si, ziët syni Chlaag zrougg ound macht sych de Muler Mèrz zoum Frund. Er ladt en zou sych in Sitkouscht zoum àsse–n y, béhandlet en wië–n en Kameraad, ound ouf gouëti Aart chounnt er am Ànd glych zou sym Wasser. Jaa, dèè Hans hàt vili Luut mit sym Hitzchopf verteuïbt, màngmaal aw mych, aber dànn isch er wider soo–n en goldige Kèrli ggsy, das en àifach ha muëse gèèrn haa. Ound dànn hàt er halt e Bégaabig gghaa; dèè hàt cheune t'Luut bégàischtere.“
Diëthàlm: „Wië cha me–n à soo réagiëre, blos wil en de Muler neud wott Wasser ablàite laa. Dèè isch ja droufaaggwise, das sys Muliraad lawfft.“
Hàiri: „Dou mouësch de Hans Waldme z'aleréérscht als Chriëger ggséé, als Militèèr. Soo, glawb i, cha me'n am éénschte verstaa. Oder ééner soo: 's Greuhscht isch em t'Éér. Syni Éér, t'Éér vo sy–re Trouppe, t'Éér vo de Stadt Zuri, t'Éér vo–r Àiggénosseschaft. Waas hàt er neud ales tdaa fur t'Éér. T'Stadt Zuri muësi glànze, wéttyfere mit mit de rychschte–n Italjènische Stédt. Droum syn Drouck fur das ali dië Bowte–n ouhfggricht sind, g'Groossmeuïschterturm, t'Rénovazjon vom Frawmeuïschter, mit de neuje–n Orgle, mit déne pràchtige Ggmèuld, de Neuïbow vo de Wasserchile ! Glych was 's choscht, aw vom àigne.“
Diëthàlm: „Ych ha ggmàint, bi déne pràchtige Sakraalbowte gèung's droum, Pilger aazlocke, das dië Gàlt i t'Stadt bringid.“
Marx: „Spiled neud aw t'Waale–n e Role ? P'Popoularitèèt, nametli in Zeuïffte ?“
Hàiri: Scho aw. Aber doch oum t'Éér, oum syni ound dië vo de Stadt. Wànn i mer 's so uberlége, dànn tounkt's mi, t'Éér isch fur ihnn na vor em Làbe choo, vor sym Làbe–n ound vor dèm vo–n Andere. Isch euppis gàge t'Éér ggange, so hàt er cheune dryfaare, chasch der's neud voorstéle, bis ouf's Blouët.“
Diëthàlm: „Isch er dànn aw éérli ggsy ?“
Hàiri: „Uberzuugt hàt er èumel tdeuhnt, wànn er syni Aasicht voortràit hàt. – Ych ha–n amig scho aaggnaa, das er a daas glawbi, wo–n er vertritt. Ound doch: en Politiker wië–n èr cha sych natuurli verstéle. Gouët, aw en Militèèr brouhcht euppedië e Chriëgslischt.“
Diëthàlm: „Aber me sàit doch, er héig Vertrèuhg abàndere laa.“
Marx: „Wo t'Stadt wott t'Régle fur ali Vogtéje–n aaglyche, laat er p'Protokoll vo de Verhandlige mit de Sééggmàinde abàndere.“
Hàiri: „Dou hàsch ràcht. Ych ha daas lang aw neud verstande. Aber so im Ruckblick han i doch de–r Ydrouck – ych sitze ja denàbe, wo–n er em Stadtschryber sàit, daas Protokoll séig làtz; wo–n er em syni Vèrsjon diktiërt – im Ruckblick tounkt's mi, de Hans séig aw doo uberzuugt ggsy, èr séig im Ràcht. Dou mouësch nàmli wusse, ouf t'Létschti ouse, vilicht im Lawff vo gouët zàà Jaare, chounnt's by–n em naa–dis–naa zou–n ere–n Ànderig. Er vertràit de Wy nume so gouët; er trinkt méé wéder fruëner: ound dànn hàt er cheune–n apchoo. Aber neud daas isch de Ground, i sàg's blos, wil er sych verànderet hàt. Es chounnt en Aart en Starrsinn uber en. Es isch ja mèrkwurdig. Èr isch ganz vorne bi déne deby ggsy, wo daas alte Ritterwàse gghoulffe hànd bodige; hàt p'Béduutig vom Handwèrch bégriffe; ggséé choo, das t'Zeuïfft muënd p'Macht i t'Hand nèè. Èr hàt aw de Bouëchdrouck yggfuërt; defuur ggrédt, das me–n em Droucker Sigismound Root 's Burgerràcht schànki, wànn aw neud ggnouëg insischtiërt, wo dèè wott gaa. Dànn aber: blybt er am Alte phange; cha nume–n yggséé, wië–n aw t'Landbéveulkerig sych wandlet. Oder mouë–n i sàge, er hàts ggséé aber neud wéle waar haa ? Syn Starrsinn choscht em schliëssli de Chopf. Mit em Bouëchdrouck hànd ébe t'Landluut aw aafèè làse; aafèè sych oum alerhand intràssiëre; ound s' mèrked, wië s' i màngem z'chourz cheumed. Alerdings hànd t'Régiërige scho lèngeri Zyt versouhmt gghaa, euïsi Gsétz all feuïf Jaar verlàse laa; vilicht hàt me ggmàint, t'Luut cheunid 's ja naalàse. Ouf all Fàll sind doo vili Gsétz vergàsse ggange ggsy, ound wo mer dië wider fureholed, wott 's Volch dië nume kàne.“
Diëthàlm: „Also, ous louhter Starrsinn séig de Hans Waldme–n uberzuugt gsy, es séig richtig, daas Protokoll z'àndere ? Daa choum i neud ganz naa.“
Hàiri: „Soo han i 's neud ggmàint. Ééner tounkt's mi hutt, er séig uberzuugt ggsy, daas Protokoll stimi soo, wië–n èr màini. Er héig t'Idéé gghaa, t'Landluut séiged imer na oungébildeti Oundertaane ooni àigeni Idéée, si séiged imer na de Nèèrstand, wo gaar neud andersch cheuni, als déémuëtig t'Obrigkàit oum Gnaad bitte. Vermouëtli hàt er verpasst gghaa, das sych nach de Stédter aw p'Pouhre–n émanzipiërt hànd. Natuurli hàt èr ja vor alem dië Mane kànnt, wo–n er als Ràisigi vermittlet hàt,ound dië hànd muëse pariëre, mit déne hàt er cheune soo oumgaa.“
Marx: „Ych glawb halt, er héig wéle z'radikaal fur Oornig sorge. Sicher hàt me muëse de Kléérouss zràchtwyse, de–n Édelluut ire–n Yflouss bégrànze, fur e ggnuëgendi Versorgig mit Chorn sorge, so das me neud uberaal blos Rààbe–n ound Wald héig.“
Hàiri: „Marx, Dou hàsch ràcht. De Hans hàt sicher zvill ouf 's Maal wéle ound vor alem sych zvill Finde ggmacht. Es stimmt, màngs vo déne–n alte Voorschrifte–n isch hut na gouët. Aber ébe neud ales. Vor houndert Jaare sind dië dréi Stànd na sàlpverstàndtli ggsy. De Wéérstand, de Léérstand ound de Nèèrstand. Daa hàts àifach kà Zwyfel ggèè. Hut hocked t'Ritter nume–n ouf ire Bourge–n ound schutzed p'Pouhre, wo fur Naarig sorged. Dië Bourge sind lèngscht verfale, oder ggheuhred ryche Chawffluut, wo Louxoussvile drouhs mached. Hut hàt de Kléérouss kàs Monopol méé ouf Bildig. Jé lènger jé wéniger sind Houmanischte Priëschter ound Prièëschter wider sind Verwaltigsbéamti. Jéde wo cha làse, aw ouf em Land, hàt hut Tàil am Wusse. P'Pèuhpscht, wo sych als Gottes Stéllvertràtter fyre leund, sind machtpsàsseni Furschte, ound de heuhch Kléérouss wéttyferet mit de schlimmschte Furschte–n im chriëge, im ounderdroucke–n ound ouhssouhge vom Volch. Louhg ound Trouhg régiërt euïsi Wàlt, aber aw Toummhàit. Wànn ych a dèè bleuhdsinigé Fréischaarezouhg vo de Lànderoort tànke, dèè Zouhg nach Koschtiz trotz Verbott, wo de–r Aaschlouss vo dère Stadt a t'Àiggénosseschaft vermaslet hàt; dèè hàmer na blouëtig muëse zale – Diëthàlm, Diëthàlm, ych mouës sàlber stouhne, wië sych t'Wàlt ggwandlet hàt zou myne Làbzyte. Louhg ound Trouhg ound Toummhàit“
Daa cha de Marx nume stile blybe: „Vatter, jétz maalsch aber schwaarz. Sicher, schaad oum Koschtiz isch es, aber tànk aw an Fride vo Basel nach em Schwaabechriëg. Euïsi Àiggénosseschaft isch doch i dèm Chriëg wider en Routsch àiniger worde. Ubrigens aw greuhsser mit déne hooch leuhbliche Stédt Basel ound Schaffhouhse; Appizàll séll schynts aw an en Bytritt tànke, évàntouéll aw t'Stadt Sanggale.“
De–r alt Reuïscht suufzget drouhf: „Ych wàiss, ych bin en alte Maa, aw ych cha mi ja neud apfinde mit màngem wo nume–n isch wië fruëner, wië 's halt de–n Alte so gaat. Aber glych, ych fuurche–n es cheum e bitteri Zyt, e beuhsi Zyt fur Euï Joungi.“
De Marx insischtiërt: „Sind myr Àiggénosse sit em Schwabechriëg neud es Land fur euïs, andersch–t als euppe dië Tuutsche Furschtetumer ? Im Fride vo Basel isch féschtglàit, das myr em Rych kà Stuure zaled, zou kàm Chriëgsdiënscht verpflichtet sind, ound das myr euïsi àige Ggrichtsbaarkàit hànd, ounabhàngig vom Rych.“
„Em Kàiser“ nimmt de Groossvatter de Fade wider ouhf“ em Kàiser isch ébe Hapsbourg imer wichtiger ggsy als t'Intràsse vom Rych. T'Euhschtrycher hétted euïs na so gèrn eroberet. Ych bi froo, hà myr is doo cheune wéére.“
Marx: „Dou hàsch ja drouhf dië Àiggéneussisch Ggsandtschaft an Boundes–Schwouhr i Basel aaggfuërt.“
De Hàiri làchlet: „Ych wàiss neud, mit waas ych dië Éér verdiënt ha.“
De Diëthàlm stouhnt: „De Syg uber daas ryse Rych isch fascht na méé es Wounder als dèè uber Bourgound.“
„Myr Àiggénosse“ soo de Hàiri „hànd halt ggwusst, fur waas mer kàmpfed. Em Kàiser syni Seuldner isch ires Làbe wichtiger als t'Ounderdruckig vo–n euïsem Land, wo sy tiràkt nuut aagaat.“
„Ound t'Schwaabe sàlber“ de Marx „hànd aw blos fur iri Furschte muëse kàmpfe.“
Drouhf frèuhget de Diëthàlm: „Groossvatter, waas màinsch, wië gaat's wyter ?“
Hàiri: „Ych fuurche, ych fuurche, es chèèm na màngs Schwèèrs ouf Euï zouë.“
Daas wott de Marx neud e soo staa laa: „Es git doch gouëti Zàiche fur Hoffnig. Èumel de feuïfté ggschwooreni Briëf vo 1498 tounkt mi vernumftig. 16 Me glawbt aw nume jéde–n Aberglawbe ooni Pruëffig. Vor méé wéder zàà Jaare–n isch z'Zuri e Fraw als Hàx aagchlagt worde, sie séig ouf eme Wolf z'ryte choo. Im Prozàss gaat me nume wië fruëner àifach go foltere, bis me–n es Gstàndtniss hàt; me verheuhrt Zuuge–n ound 's chounnt ouhs, dië Fraw séig ouf eme ggweunliche–n Ésel gghocket. Ound dànn schynt's bi de jounge Kléériker aw béràits z'tage. Uber Kameraade vo de Taagsatzig wàiss i vo me Pfaarer; dèè erchlèèrt z'Glaris ouf de Kanzle dië hàiligi Schrift, daas Évangééljoum. Daa gséét pleutzli màngs ganz andersch–t ouhs, soo màntschefrundtli, soo vernumftig. Dèè héig aw souscht en klaare Chopf. Wië hàisst er jétz aw wider ? Euppis wië Zimmerli, nài …
Diëthàlm: Zwingli.
Marx: Houldrych Zwingli. Ych ha scho ggheuhrt, me wéll en as Groosmeuïschter béruëffe.“
* * *
Na im glyche Jaar luuted i de Stadt ali Glogge vo fruë bis spaat, ound heuhchi Wurdetrààger ous ale dryzàà Oorte, Ggsandti ous Parys, Màiland, Innsbrouck, ound vo na wyter ewègg, aw méé wéder àin Bischoff erwysed em Alt–Burgermàischter Hàiri Reuïscht vo Zuri dië létscht Éér. Bi dère–n Aagglàgehàit wirt en Sprouch popoulèèr, me wàiss nume, vo wèm er stammt: „De Hàiri Reuïscht i syner stile, ouhfràchte–n Aart séig im Schatte gstande vom Waldme, aber als dèm sys Ggwusse héig er langi Zyt de Stadt vilicht de greuhsser Diënscht tdaa.“
1518 schickt aw Zuri Trouppe–n in Chriëg, ound àine wo Marignano uberlàbt, isch de Diëthàlm Reuïscht. Èr wirt 1522 Burgermàischter wië scho syn Vatter ound Groossvatter ound vertritt vo 1524–1544 Zuri a de Taagsatzig. Als uberzuugte Fèurderer vo de Zurcher Réformazjon béglàitet er de Zwingli 1528 zour Bèrner Dischpoutazjon ound 1537 isch er zou Gounschte vo–n Évangéélische Provànzaale zoum Franzeusische Kung François I als Zurcher Ggsandte.