19. Houhs zoum Ràch1509
Zoum Gébourtstaag vom Ritter Hàiri, àim vo déne sàltene, wo feuïfedachzgi wirt, versammlet sych p'Familje Reuïscht im Houhs zoum Ràch, wo dèè Patriarch mit syner zwàite Fraw imer na wont. Sy prèsàntiërt sych als liëbi Ouhrgroossmouëtter, Groossmouëtter ound Mouëtter ound tirigiërt ire wyblich Naawouchs ous verschidene Gànerazjoone; me wott em Sénjor en fàschtliche Gébourtstaag mache, isch er zwaar scho alt ound hyfélig, aber glych na gàischtig zwààg, me cha nou stouhne. P'Fraw isch gouët zàà Jaar junger als èr. Gghuraate hànd s' nach Hàiris éérschte Fraw Tood; àinewààg isch dië Joung daas réspàktiërte–n Oberhawpt vo Houhs ound Chouchi. Sy verstaat's, zàme mit de Cheuchi, dank ere–n àigehàndig aagglàite Sammlig vo Rézàpte–n es Fàschtasse z'richte: Nach Reuhteli ous em Zougerséé, poschtet am Morge–n ouf em Mèèrt, sèrviërt p'Magt Chalbsplàtzli a me Bààrlawch–Seuhsseli mit irem spézjéle Hirsebréi, dànn chounnt en Gang Hirsch mit tduure Zwàtschge, ound zoum Téssèèr isch es sogaar gglounge, Orangsche–n uber Vénéédig choo z'laa. De Soon Marx, wo–n im glyche Jaar feuïfefuffzgi worde–n isch, bringt zoum Fàscht Wy ous de Toscana. Nach em Àsse sitzed t'Hère na ggmuëtli mit em Joubilaar zàme, ound en Ànkel, de Diëthàlm, aw scho sibenezwànzgi, frèuhget:
„Groossvatter, euïsi Verwandte sind ali ouf em Wégge zeuïftig, waroum si myr ouf de Konstaffel ?“ De Sénjor git frundtli Antwort: „Wàisch ych bi sàlber lang Wéggezeuïfter ggsy ouond éérscht nach es paar Jaare–n als Burgermàischter zou de Konstaffel ubertràtte.“
Wàge waas dèè Wàchsel ?“ nimmmt's de joung Maa wounder.
Hàiri: „Me cheunnt sàge, quaasi als Gàgemaassnaam“ erchlèèrt de Sénjor: „Sit 1336 sind nàmli bééd Burgermàischter tradizjonéll ous de Konstaffel choo, nametli Jounker ous em Stubli. Ych bi neud de–r éérscht, aber glawb àine vo–n éérschte–n ous ere Handwèrcherzowfft, wo hàt cheune zoum Burgermàischter ggwèèlt wèrde. Im Lawff vo de Zyt sind aber t'Handwèrcher imer béduutender worde fur Zuri. Iri Arbet hàt en imer greuhssere Tàil vom Woolstand ypbraacht, ubrigens glych wië–n in andere Stédt aw, z'Itaalje, Frankrych, im Tuutsche Rych ound bis wyt i t'Niderlande. Wàge–n irer wirtschaftliche Béduutig ound irem Woolstand hànd t'Zeuïfft aw imer wië méé wéle mitréde–n ound entschàide, ound wàret im Chlyraat hut na Jounkere ound Chawffluut p'Méérhàit hànd, uberwiëged im groosse Raat t'Zeuïfft. Wo–n aber mit em Hans Waldme–n ound myr bééd Burgermàischter ous em Handwèrch choo sind, wànd dië Hère Konstaffler, aber aw dië ryche Chawffluut ous de Màise–n ound de Saffere, iri dominiërend Role neud verluure. Si feund aa, sych i Zeuïfft ychawffe, màngmaal i dréi, viër verschideni Zeuïfft. Daas passt aber euïs im Chràis oum de Hans Waldme–n oume neuhd, ound mer hétted wéle voorschrybe, das jéde nou–r in àinere Zowfft oder dànn ébe–n i de Konstaffel tèurffi sy, wië daas fruëner Brouhch gsy isch. Myr hétted aber Muë gghaa, zoum dèè Artikel dourebringe, ound daa sàit de Waldme zou myr: „Hàiri, dou bisch aagsèè bi vile vo de Nooble. Dych nèèmed s' na am éénschte–n ouhf bi de Konstaffel. Dànn cheund s' nume réklamiëre, myr séigid zwéé zeuïfftigi Burgermàischter« ound wànn s' mèrked, das dèè Wààg aw euïseràis offestaat, meuged s' dànn aw ééner verbuute, das me–n i verschidene Zeuïfft mitmacht.“
„En gschickte Schachzouhg !“ stouhnt de Diëthàlm. „Hàt sych dànn souscht na màngs ggànderet i dym lange Làbe ?“
De Patriarch psinnt si–ch en Momànt: „Wo myn Groossvatter en Bouëb ggsy isch, daa séiged na vill méé Luut vo wyt wègg in euïsi Stadt choo; Màntsche–n i freumde Ggwànder ound mit freumde Spraache: Lubécker, Hambourger, Schwééde–n ound sogaar Rousse, aber aw Spanjer, Vénézjaaner, màngmaal aw Mawre. Daas mouës nach ano 1351 langsam gghèurt haa, sit em Bound mit de Waldstètte. Mit déne isch Hapsbourg ébe doo scho verfindet ggsy, ound Handelswààg dour Euhschtrych sind ousicher worde. Ych ha na erlàbt, wië Zuri gspalte ggsy isch. G'Chawffluut hétted sych ééner a Hapsbourg wéle–n aaschluusse, dië ounabhàngig ggsinnte–n ééner a t'Schwyzer.
De Diëthàlm frèuhget: „Isch neud wàge dère Spaltig de Burgermàischter Màiss ggfange ggnaa worde ?“
„Momoll, Dou wàisch màini Pschàid.“
Diëthàlm: Ound dànn isch ja de Chriëg oum g'Gaschter choo, mit dèm Ital Réding ound syne Hyrichtige z'Gryffeséé.“
Hàiri: „Prèzys. – Das doo dië andere–n Oort e so héftig kàmpft hànd, hàt euïs éérscht zàiget, wië séér t'Àiggénosse–n a Zuri intràssjert sind, aber aw, das es im Intràsse vo–n euïs sàlber isch, das myr dezouë ggheuhred.“
Diëthàlm: „Hàt neud t'Schlacht bi Mourte béwise, wië starch e ggmàinsami Àiggénosseschaft isch ?“
Hàiri: „Diëthàlm, Dou bisch àifach myn liëbe, gschyde–n Ànkel ! Vor dèm Bourgounder–Chriëg sind dië verschidene–n Oort na vill méé jédes fur sych ggsy als hut. Nachane wèrded dànn Àiggéneussischi Chriëger béruëmt ound bégèèrt als Seuldner, ound euïsi Pourschte ràised em gouëte Verdiënscht naa. Me–n isch natuurli stolz, en Àiggénoss z'sy. I déne Seuldnerhéér cheumed Luut zàme–n ous ale–n Àiggéneussische–n Oorte, ound soo léért me sych kàne–n ound chounnt enand nèuhcher.“
De Marx, em Hàiri syn Soon, wirfft y: „Deby gaat's natuurli aw oum 's Gàlt.“
Hàiri: „Stimmt, ound nametli–ch i de Lànderoort isch me froo droum. Ouf de Heuhf hànd s' gèèrn vill Chind als Altersvoorsorg, aber jé méé Luut oume sind, déschto knapper wirt de Bode, ound waas wànd dië voorige Seuhn touë als go ràise ? I de Stédt, wo ja 's Handwèrch imer béduutender worde–n isch, bringt daas Ràise–n aber Naachtàil. Euïs Zeuifft fèèled ébe Naawouchs–Chréft. Dèè Gàgesatz fuërt nametli doo zou Spanige, wo Fribourg ound Soletourn vo de Stédt is Bourgràcht ouhfggnaa worde sind. Schiër gghéiti t'Àiggénosseschaft ousenand, aber de Joubel uber daas Stanser Verkommnis béwyst dànn, wië séér doch dië verbundete–n Oort en Àinhàit sind. Daas trouckt si–ch aw ouhs i dère Pstimig, me wéll i Zouëkoumft nou ggmàinsami Bundtniss apschluusse.“
„Dèè Gàgesatz zwusche Stédt ound Lànderoort“ màint de Diëthàlm „isch glawb droum so éxtréém ggsy, will ousswèrtigi Furschte dèèwààg vill fur Seuldner zaled. Wiëso sind fur dië iri Seuldnerhéér e soo wichtig ?“
Daa mischt sych t'Régiërig y, em Hàiri sy Fraw: „Dou, liëbe Diëthàlm, machsch de Groossvatter vill z'muëd mit dyner Frèuhgleréi. Souscht gaat er ébe–n oum dië Zyt amig go ligge.“
Ound t'Schwigertochter hilfft ere: „Wuursch neud Dou, Marx, louëge, das dyn Vatter cha go ablige ?“
De Hàiri wéért ap: „Ych bi–n uberhawpt neud muëd, im Gàgetàil, mym Ànkel syni Fraage mached mi làbig, t'Jouged touët mer gouët.“
Syni Fraw: „Ych kàne daas, dànn bisch z'Aabig erscheupft. Nànài, gaa nou go lige, daas isch gschyder.“ Marx: „Wànn Dou erlawbsch, Vatter, so erchlèèr ych ounderdésse mym Soon es paar Sache, wo's neud schadt, wànn dië en zouëkumftige Politiker wàiss.“
„Mach daas nou“ de Patriarch: „Dou wirsch daas bésser cheune–n als ych alte Maa“ ound gaat mit syner Fraw is Schlaaffzimer, wàret de Marx aafangt:
„En Landeshèrr hàt vo me Seuldnerhéér verschideni Voortàil: Éérschtens hàt er t'Macht i de Hand ound mouë–n er neud jédesmaal go frèuhge, wànn er wott in Chriëg zië. Dànn hàt ere Trouppe vo Pbrouëffsoldaate, wo stàndig trèniërt sind ound ouf em neuïschte Stand vo de Tèchnik. Wyter isch 's Héér imer paraat ound blybt verfuëgbaar, wàret e Milizarméé sych verlawfft oder scho gaar neud chounnt, im Heujet oder zour Èèrnt. Viërtens hàt ousser ihmm niëmer de–r Uberblick uber p'Finanze. Syni Seuldnerfuërer stéled e Ràchnig, ound èr elài mit syne Bouëchhalter kontroliërt si. Feuïftens gits kà Tooti ounder syne Oundertaane. Àntli cha–n er p'Verantwortig vo Greujeltaate–n ouf t'Seuldnerfuërer apschiëbe. Daas wèèred euppe dië wichtigschte Voortàil fur en Furscht.“
Diëthàlm: Wéles sind dànn t'Naachtàil ?“
Marx: „So–n es Seuldnerhéér mouës ja neuïme sy; wànn neud im Findesland, dànn im àigne, ound dië Mane, wo–n ouf 's Teuhde ggschouëlet sind ound straaffloos mit Waffe–n ouf Màntsche loosmuënd; Mane, wo stàndig es Laagerlàbe fuëred ooni tiràkti Verantwortig fur Fraw ound Chind, dèrig Mane verrooëd. En Furscht mouës also stàndig syni Trouppe béschàftige, fur das dië neud im àigne Land p'Béveulkerig koujoniëred. Hàt en Furscht emaal es stàndigs Seuldnerhéér, so chounnt er bald nume–n ooni ouhs, er wirt abhàngig. Aw isch es déne Seuldner glych, fur wénn si geund go kàmpfe. De Furscht mouë–s also fuurche, das en Gàgner synere Trouppe méé zallt ound si ihmm apspàngschtig macht oder sogaar gàg ihnn sàlber richtet. Aw scho isch es voorchoo, das en Seuldnerfuërer syn Furscht apsétzt, zoum Byspyl hàt de Sforza Màiland e soo a sych ggrisse. Aw im Kampf cha sych en Landeshèrr neud imer ouf syni Seuldner verlaa; dië kàmpfed ébe neud fur sych ound iri Aaggheuhrige, sondern fur Gàlt, daas hàt ja scho de Groossvatter ggsàit.“
Diëthàlm: „Dou hàsch mer daas klaar daargstéllt, Vatter. – Es schynt daa allerhand Fuur ound Dewider oume z'sy, so das en Landeshèrr sych gouët muës uberlégge, jé nach syne Mittel, nach syne Naachberfurschte, nach sym Gglànd ound allwààg psounders nach sym Volch, eub er es groosses, es chlyses oder uberhawpt es Seuldnerhéér séll aaschaffe, wo natuurli vill Gàlt choscht.
Marx: „Prèzys soo gséé–n ych 's aw.
Diëthàlm: „Jétz intràssjert mych aber aw dië ander Syte. T'Àiggénosse sind ja béruëmt ound bégèèrt als Seuldner, ound doch ha–n i scho ggheuhrt, me sétti daas Ràislawffe verbuute. Wië stéllsch Dou Dych zoum Seuldnerwàse–n ous euïser Sicht ?“
Marx: „Dou stéllsch e ganz e wichtigi Fraag, Diëthàlm. T'Antwort isch aber kompliziërt. Feu mer mit em Gàlt aa. En Léérling mouë–n am Aafang na Léérgàlt zale. Wànn er sych macht ound es Bitzli Gluck hàt, cha–n er béquèèm de–r Ounderhalt vo–n ere mittlere Familje verdiëne, aber ébe–n éérscht spèuhter. De Seuldner degàge uberchounnt es Handgàlt, sofort régelmèuhssig Sold, ound er hàt Ouhssicht ouf Chriëgsbuuti ound Gglàgehàite zoum plundere. Daas verfuërt ébe vili Pourschte zoum Ràislawffe, ound kàne tànkt a dië Invalyde–n ound Alte, wo muënd go bàttle. Vo dèm Sold chounnt màischtens nou–r en chlyne Tàil in euïses Land; dië Seuldner verjoubled 's; si ggweuned sych a Louxouss; ound wàg irem Byspyl styged aw bi–n euïs t'Aaspruch.“
Diëthàlm: „Ahaa, droum hàisst's amig, vor em Bourgounderchriëg héig me bi–n euïs vill béschàidener gglàbt, àifacheri Chlàider aagglàit, méé vom Yhàimische ggàsse.“
Marx: „Dou sàisch es. Aber wyter zoum Finanzjéle. Béguëtereti Àiggénosse ubernàmed p'Vermittlig vo Seuldner; ound uber entspràchendi Pangsjoone chounnt neud nou–r en béachtliche Houhffe Gàlt is Land; dië Vertrèuhg uber Wèrbékontingànt mit freumde Furschte gànd aw Zoll– ound Handelsvergunschtigounge bi Véé– ound Tàggschtyléxport ound Chorn– ound Salzimport, réschpàktyvé mit em Paapscht na Ablassràcht ound Kolatourpriviléégje.“
Diëthàlm: „Wàge dèm also hàt Zuri syni Ràcht zoum Priëschter pstime ound dèè Ablass fur ali dië Pilger zou Félix ound Régoula.“
Marx: "Ébe dèè bégunschtiget wider de Pilgertoourismouss. Ales daas bringt en wirtschaftliche–n Ouhfschwoung, nametli, wànn invéschtiërt wirt in inlàndischi Entwicklig ound Prodoukzjon. Soo wyt zou de finanziéle Voortàil. En wytere Ggwunn zië myr Àiggénosse vo déne vile Seuldner, will dië ouf Cheuschte vo freumde Landeshèrre militèèrisch flott sind ound im Nootfall fur euïs ygsétzt wèrded. Jétz zou de Naachtàil: Grad pounkto Wirtschaft haperet's, wànn dië Jounge kà Léér méé wànd mache; wànn si verchrupplet, verroot ound aasprouchsvoll oumecheumed; ound éérscht na nuut schaffed."
Diëthàlm: „Ych ha mi scho ggnouëg ouhfggrégt uber dië vile Radawbruëder, Pbsoffne, Bàttler, Diëbsgsindel ound Landstrycher, wo Zuri ousicher mached."
Marx: „Aber aw dië Pangsjoone sàlber hànd neud nou Voortàil. Es git e Konkourànz ounder de Vermittler vo Ràisleuïffer. Dië Sérjeuhse bétrybed ires Gschàft zouëverlèuhssig ound làsed iri Seuldner entspràchend ouhs; si wànd ébe–n iri Chounde phalte. Anderi aber geund oune–n ine, nametli mit de Bédingige. De Vermittler choscht 's halt nuut, wàn er im Vertraag zou Oungounschte vom Land ouf gouëti Kondizjoone verzichtet.“
Diëthàlm: „Dou tànksch a dië Klawsle, wo de Vertraag sofort hyfélig macht, wà myr sàlber Trouppe neuhtig hànd.“
Marx: „Richtig, aber dië Klawsle–n isch uberhawpt en Schoutz fur Euïs. Wàge dère huëted sych dië Furschte, t'Àiggénosse–n aazgryffe.“
Diëthàlm: „Souscht stiënded s' pleutzli–ch ooni ires Héér daa."
Marx: „Wyter sétted myr Éxkloousyv–Vertrèuhg mit pstimte Furschte neud zouëlaa. Mit déne miëched myr déne–n iri Gàgner aw na zou euïse Find.“